फलटण – लोकशाहीर म्हणून अण्णांनी कीर्ती गाजवली. पोवाड्याच्या कलेला त्यांनी वेगळीच बैठक दिलेली आहे. पोवाडा सौंदर्यपूर्ण रीतीने उभा करून त्याद्वारे जनजागृती साधून जणशिक्षणाचे महान कार्य केले. महाराष्ट्राची परंपरा, स्टालिनग्राडचा पोवाडा, माझी मैना गावावर राहिली सारखे पंधरा लावणी-पोवाडे त्यांनी गाजवले तसेच इनामदार हे अण्णांचे एकमेक नाटक. या नाटकात त्यांनी खेड्यातील सावकारी पाश शेतकऱ्याभोवती कसे आवळले जातात आणि माणसे गुन्हेगारीला का प्रवृत होतात, धनदांडगे लोकं आपल्या फायद्यासाठी त्यांचा कसा वापर करून घेतात याचे विदारक चित्र रेखाटले आहे. या नाटकाचे प्रयोग मराठीत झाले नाहीत पण हिंदी रंगभूमीवर हे नाटक लोकप्रिय ठरले. लोकनाट्यावर जबरदस्त पकड असणाऱ्या अण्णांना नाट्यलेखन अवघड नव्हते. या नाटकात त्यांनी सावकर, कारकुनांना शोभेल अशी भारदस्त भाषा चारली आहे. शेतकऱ्यांची, दलित-शोषितांची दुःख अण्णांनी समरसून पाहिली तीच या नाटकात उमटलेली दिसतात.
पोवाडे, लावणी, नाटक, लोकनाट्य या लेखन प्रकारानंतर अण्णा कथालेखनाकडे कळले. १९४९ साली अण्णांनी मशाल साप्ताहिकामध्ये माझी दिवाळी नावाची पहिली कथा लिहिली. यानंतर निरनिराळया रुपात त्यांनी बऱ्याच कथा लिहिल्या, शाहिरीचा छंद जोपासत त्यांनी कथालेखनावर जोर दिला होता.
१९५७ साली अण्णांचा खुळवाडी हा पहिला कथासंग्रह प्रकाशित झाला. यातील कथांनी संग्रहबद्ध व्हायच्या आधीच हिंदी, बंगाली, सिंधी, मल्याळम या देशी तसेच जर्मन, झेक, पोलिश, रशियन आदी परदेशी भाषांमध्ये स्थान मिळवले होते.
अभिनव प्रकाशनचे वा. वि. भट यांनी प्रसिद्ध केलेल्या खुळवाडी या कथासंग्रहाला लिहिलेल्या प्रस्तावनेचा प्रारंभ थोर साहित्यक प्र. के. अत्रे यांनी असा केला- अण्णाभाऊंच्या कथेचे वर्णन एका वाक्यात करायचे झाल्यास असे सांगता येईल की, ही जगण्यासाठी लढणाऱ्या माणसाची कथा आहे. ही कच खाणारी, हार मानणारी माणसं नाहीत. या सर्वांना मानाने जगावचे आहे आणि आक्रमक वृत्तीशी निकराने लढून त्यात जिंकायचेही आहे. अण्णांच्या कथेचे मर्म आचार्य अत्रेंच्या या परिच्छेदात नेमकेपणी व्यक्त झालेले दिसते.
खुळवाडी नंतर अभिनव प्रकाशनानेच १९६० साली अण्णांच्या बरबाध्या कंजारी हा कथासंग्रह प्रकाशित केला होता. त्याच्या प्रस्तावनेत अण्णांनी लिहले होते की, मी जे जीवन जगतो, पाहतो, अनुभवतो तेच मी लिहितो. मला कल्पनेचे पंख लावून भरारी मारता येत नाही, त्याबाबतीत मी स्वतला बेडूक समजतो! या कथा संग्रहातील सारी पात्र या ना त्या कारणाने आयुष्यात येऊन गेली आहेत. जातपंचांनी बरबाध्याचा कान जेव्हा कापला तेव्हा मी अंधारात बसून पाहत होतो. सुल्तान नी भोमकथा हे दोघे अमरावती मध्यवर्ती तुरुंगात माझ्या बराकीत कैदी होते. आमच्या तिघांच्याही कार्डवर खून करणे, दरोडा घालणे असे भयानक आरोप होते. मुकुला मुलाणी तर मला मामा म्हणत होता. इरेनं गाढव खाणारा तुका अजून जिवंत आहे. फक्तं त्याला ते गाढव पचलं नाही एवढंच! एकंदरीत माझी माणसं वास्तव आहेत आणि जिवंत!
मूलभूत मानवी प्रवृत्तींना साद घालण्याचं विलक्षण सामर्थ्य अण्णाभाऊंच्या लेखणीत होतं. त्यामुळे तो बरबाध्या कंजारी, भोमकथा, तुका अशा कितीतरी अविस्मरणीय व्यक्तिरेखा अण्णांच्या न राहता समस्त वाचकांच्याही होतात. समाजातील चालीरीती व वास्तव घडामोडींचे दर्शन अण्णाभाऊ आपल्या कथांमधून सादर करतात. त्या कथांमधील जगाशी आपणही कुठेतरी मिळते जुळते आहोत असं कैक वाचकांना वाटावे अशा त्या कथा आहेत. समाजातील माणसं चांगल्या वाईट प्रकारची असतात. आपापल्या परीने ती जीवन जगत असतात. पाप, पुष्य, न्याय, अन्यायका अनैतिकता जीवनाशी निगडित असणारे घटक असतात. स्वइच्छेने म्हणा किंवा नाईलाजाने माणसाला अन्याय, अनैतिकतेकडे वळावे लागते. अण्णांच्या कथा कादंबऱ्यातून हेच दिसून येते.
बरबाद्या कंजारी या कथेत पंच बरबाध्याला वाळीत टाकतात कारण बरबाध्याची तरुण विधवा पोरगी शेजारच्या पालातील हैदऱ्याबरोबर पळून गेलेली असते. हे समाजाला खटकते पण बाबाला आपली पोरगी निल्ली पळून गेली याचं वाईट वाटत नाही. लग्न झालेल्या पोरीनं काही झालं तरी दिल्या घरीच मरावें ही समाजातील रीत होती. अशा परिस्थितीत निल्लीचा पती क्षयाने मरण पावतो. निल्ली ऐन तारुण्यात विधवा होते. तिचं तारुण्य तिला चैन पडू देत नाही नि ती समाजाची रीत मोडून पळून जाते यामध्ये समाजाला अनैतिकता दिसते पण बरबाध्याने निल्लीच्या तरुण मनालाच योग्य ठरवले. कारण नील्लीचा पती जिवंत असताना ती पळून गेली असती तर ते अयोग्य होतं.
या कक्षेत आण्णा सामजिक बांधिलकीपेक्षा परिस्थिती व भावनेलाच जास्त महत्व देतात.
अण्णा, आपल्या कथेतील पत्रांशी समरस होऊन कथेची मांडणी करतात, त्या कवेतील पात्रं नैतिकतेचा सखोल संस्करही चाचकांच्या मनावर घडवतात. त्यांच्या प्रायश्चित कथेतील मेहुणे साडू बळी आणि उमा दोघं खाणीवर राबणारे असतात. दोघं एकाच झोपडीमध्ये पडदा घालून राहात असतात. एके रात्रीत दोघं दारूच्या नशेत चुकून आपआपल्या बायकोऐवजी स्वतःच्या सख्ख्या बहिणीशी रत होतात. धर्माने जी पवित्र नाती निर्माण केली त्याचा भंग आपल्याकडून नकळत झाला, पूर्वी जी हसत खेळत आनंदात राहिलेली जोडपी पश्र्चातापाच्या भावनेने मरण जवळ करतात. स्वतःच्या प्राणाचे बलिदान देऊन ती भारतीय संस्कृतीचे रक्षण करतात.
आण्णांच्या अनेक कथांमधून नैतिक विचार ढळढळीत पणे व्यक्त झाल्याचे आढळते. त्यांच्या डोळे या कथेची नाईका गीता आपल्या रुपावर पती जळतो व आपल्यावर संशय घेतो, दिराचीही वाईट नजर आपल्यावर आहे, या जाणिवेने व्यथित होऊन शेंडाचा चिक घालून आपले सुंदर डोळेच फोडून घेते. यावरून स्त्रीचं शिल ही आण्णांच्या कथापात्रांची मर्मबंधातील ठेव असल्याचे जाणवते.
– साहित्यिक शंकर दिनकर कवळे.
मु. पो. मरळी. ता .कराड जि. सातारा .
पिन .415109 मो.8975229387
