सातारा – नुकतेच एक प्रकरण घडले, भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाचे सरन्यायाधीश भूषण गवई यांना बूट फेकून मारण्याचा प्रयत्न एका वकिलांनी केला. या घटनेचे बरेच पडसाद देशभरात उमटले. एका बाजूने वकिलांचा निषेध चालू होता तर दुसऱ्या बाजूने सरन्यायाधीश कसे चुकीचे बोलले हे सिद्ध केले जात होते. या घटनेवरून अनेकांनी कायदा आणि सुव्यवस्था तसेच कर्तव्य असे मोठे मोठे शब्द वापरून आपले ज्ञान इतरांशी शेअर केले.
पण खरंच या लोकांना कायद्याचं ज्ञान असते का हाच खूप मोठा विषय आहे. कोणत्याही मोठ्या विषयावर संविधान आणि गळचेपी या दोन शब्दांचा मीडियामध्ये वारंवार उल्लेख येतो. खरंच आपल्या देशात संविधानाची एवढी जनजागृती झालेली आहे का? बऱ्याच वेळा संविधान किंवा लोकशाही धोक्यात आहे असे म्हटले जाते ही लोकशाही आणि तीचे स्वरूप पूर्णपणे जाणून घेण्याचा प्रयत्न किंवा योग्यरित्या शिकविण्याचा प्रयत्न या देशामध्ये होताना दिसतोय का हा एकदा विचार करण्याची गरज आहे.
कायदा म्हणजे काय हे सोप्या भाषेत सांगायचं झालं तर नियम हे उत्तर येईल. मग हे नियम लिखित असो किंवा नसो पण एखाद्या समूहाकडून जर ते पाळले जात असतील तर नक्कीच त्यामागे कायदा आहे हे समजावे. फक्त कायदा हा पाळण्यासाठी किंवा तोडण्यासाठी नसतो तर त्यामधून अधिकार आणि सरक्षण सुद्धा मिळत असतं हे लक्ष्यात घेणे गरजेचे असते. आपल्याला माहीत सुद्धा नसतील इतके अधिकार जन्मतःच मिळालेले असतात हे आपल्याला माहीत नसते. समजा आपण बाजारात चाललो आहे. खूप वस्तू आणि व्यक्ती आपल्याला समोर दिसत असतील पण लगेच कुणीही काहीही उचलून नेऊ शकत नाही कारण त्यानंतर होणारे परिणाम माहीत असतात. हे परिणाम घडतात कारण कायदा आहे. एखाद्या व्यक्तीशी किती मर्यादित राहावे हे आपल्याला माहीत असते. कारण कायद्याने ही चौकट निर्माण केली आहे जी सहजासहजी कोणी तोडू शकत नाही.
संविधानाविषयी पण आपल्याकडे बरेच समज गैरसमज आहेत. महत्वाचे म्हणजे ज्या नियमांवर या देशाचा कारभार चालतो त्याच्याबद्दल सखोल अभ्यास असणारी माणसे किती आहेत? यावरून आपण मागास का आहे हे समजेल. एकीकडे ज्या राजकीय क्षेत्राला जास्त महत्त्व दिले जाते त्याविषयी अभ्यास असणारी मंडळीही त्यामानाने कमीच आहे. एक नागरिक म्हणून या देशात जे हक्क आणि अधिकार आहेत हेसुद्धा इथल्या जनतेपर्यंत पोहचत नाही हे दुर्दैव आहे. त्यावर खऱ्या अर्थाने काम करणे गरजेचे आहे. या देशात प्रत्येक क्षेत्रात जे कार्य करावे लागते त्याची प्रक्रिया ही कायदेशीर मार्गानेच करावी लागते हे सत्य आहे. हा देश अनेक वर्ष कुणाच्या ना कुणाच्या अधिपत्याखाली जगत आल्यामुळे स्वातंत्र्य रुजायला जरा वेळ लागत असल्याचे जाणवते. जर या देशाला खऱ्या अर्थाने स्वातंत्र्य करायचे असेल तर लोकशाहीची तत्वे इथल्या मातीत रुजवली पाहिजेत. जोपर्यंत गुलामगिरी असते तोपर्यंत स्वातंत्र्याचे महत्व असते. हे स्वातंत्र्याचे महत्व इथल्या स्वातंत्र्य लोकांनाच समजावून सांगण्याचे मोठे आव्हान सर्व जागृत नागरिकांच्या समोर आहे.
आपल्या या भारत देशात असंख्य कायदे आणि त्यांचे स्वरूप हे विस्तीर्ण आहे. कायद्याचे रक्षक म्हणवले जाणारे आमच्यासारखे वकील असतील किंवा प्रशासनातील अधिकारी असतील यांनाही किती प्रकारचे कायदे आहेत हे सहजासहजी सांगता येत नाही. ज्या कायद्याच्या क्षेत्रात कार्य करणारे, नोकरी करणारे किंवा अभ्यास करणारे जेवढे लोक आहेत त्यांची ही जबाबदारी आहे की या कायद्याचे ज्ञान समाजापर्यंत पोहोचावलं जावं. शासन आपल्या परीने अनेक उपक्रम राबवत असतं. त्याबद्दल आनंदच आहे. परंतु हे उपक्रम फक्तं कागदावरच न राहता प्रत्यक्षात उतरले तर नक्कीच बदल घडेल. आज आमचे वकील लोकं किंवा कायद्याचे विद्यार्थी पथनाट्य सारखे उपक्रम राबवून जनजागृती करण्याचा प्रामाणिक प्रयत्न करत असतात. कायद्याच्या प्रत्येक अभ्यासकाने आपल्या परीने नक्कीच कायद्याचे प्रबोधन करणे काळाची गरज आहे. कायदा आला म्हणजे वाद आले परंतु त्यातूनही एक मध्यममार्ग काढता आला पाहिजे. लोकअदालत सारख्या उपक्रमामुळे अनेक खटले निकाली काढले जातात त्याचीही सामान्य नागरिकांना माहिती असणे गरजेचे आहे.
सर्वात महत्वाचे म्हणजे शालेय आणि महाविद्यालयीन स्तरावरील विद्यार्थांना वेगवेगळ्या कायद्यांची माहिती असणारा अभ्यासक्रम असला पाहिजे तरच पुढची पिढी सुजाण बनेल. सध्याच्या काळात गुन्हेगारीचे प्रमाण दिवसेंदिवस वाढतच आहे त्याला आळा घालण्यासाठी कायद्याचा धाक निर्माण झालाच पाहिजे. जर गुन्हेगारी प्रवृत्तीच्या लोकांना परिणाम माहीत असले तर नक्कीच त्यांच्या कृतीवर बंधने येतील अशी आशा वाटते. सुशिक्षित नागरिकांनी कायद्याचा अभ्यास करून आपले ज्ञान समाजासाठी वापरणे हीसुद्धा एक समजसेवाच आहे. चला थोडी समाजसेवा करण्यासाठी तयार व्हा. सुजाण नागरिक बना आणि बनवा. जय हिंद.
ॲड. आकाश शिवाजी आढाव
कायदेशीर सल्लागार, लोकशाही भारत न्यूज नेटवर्क
9370709351
